آشنایی با تاریخچه تمبر
آشنایی با تاریخچه تمبر
محبوبه جودکی:
تمبر، عبارت است از کاغذی کوچک و بهادار با علامت رسمی به نشانه دریافت وجه مخارج حمل نامه یا مرسولات پستی و پرداخت مالیات و عوارض آن و روی پاکت نامه یا بسته پستی الصاق میشود. واژه تمبر فرانسوی است.
نخستین تمبر پستی جهان (پنی سیاه که تصویر ملکه ویکتوریا بر آن بود) در سال 1840 در انگلستان منتشر شد. انگلیس و دیگر کشورهای اروپایی در ایجاد خدمات پستی و انتشار تمبر در شمال آفریقا و خاورمیانه تاثیر داشته اند.
نخستین کشورهای آسیایی و اسلامی که به انتشار تمبر روی آوردند، هند (1854)، عثمانی (1863) و مصر (1866) بودند. به رغم اینکه تمبر پستی در شمال افریقا و خاورمیانه بیش از 100 سال قدمت دارد، تا همین اواخر به تمبر شنا سی اسلامی توجه چندانی نشده بود.
تمبرها از لحاظ پیام های نمادینی که حکومت‌ها می‌کوشند به شهروندان خود و به جهان ارسال کنند، از منابع اصلی و بسیار پرارزش‌اند. امروزه مورخان از نمادهایی که در تمبرها به کار رفته، بیش از سکه‌ها بهره می‌برند، زیرا تمبرها متنوع ترند، حال آنکه تغییر نقش و تنوع و فراوانی آن در سکه‌ها بسیار تدریجی‌تر و محتاطانه‌تر است.
تمبرها را میتوان به 2 گونه درونی و بیرونی مطالعه کرد. در مطالعه بیرونی تمبر را به مثابه شیئی مادّی و اقتصادی بررسی میکنند. چاپ بیشتر تمبر های جدید معمولاً دو علت دارد: یا دولت ها کاملاً به ارزش تبلیغی تمبرها واقف هستند و یا به دنبال کسب درآمد بیشتر می باشند.
قدرت های حمایت گر، قیم و استعماری نیز روی تمبرها مطالب جدید چاپ میکردند. تاریخ و نوع این مطالب میزان حاکمیت خارجی و میزان وابستگی کشور مورد بحث را نشان میدهد.
نوسان ارزش تمبرها میتواند نشان دهنده مشکلات اقتصادی و تورم باشد. استفاده انحصاری از زبان ملی در کشورهای اسلامی یا تأکیدی است بر پیوستگی فرهنگی این کشورها با گذشته اسلامی یا رشد احساسات ملی گرایانه.
در مصر در جریان حکومت اسماعیل پاشا احساسات ملی آشکار شد و زبان عربی جای زبان ترکی را به عنوان زبان رسمی دولتی گرفت. نخستین تمبر های مصر، نوشته هایی به زبان ترکی داشتند. 1 سال بعد، زبان عربی جای ترکی را گرفت.
وجود نوشته های چند زبانه بر تمبر های پستی می تواند نشانه وجود چندین زبان ملی یا امتیاز دادن به اقلیت های زبانی باشد. تمبرها را در نگاه اول میتوان شاهدی بر وجود خدمات پستی دانست، نه شاهدی بر وجود استقلال پستی. رواج تمبر های پست هوایی و ارسال ویژه در یک کشور، معمولاً نشان دهنده وجود این خدمات در آن کشور است.
مطالعه شمایل نگاری تمبر میتواند بسیار روشنگر باشد و از این رو از اهمیتی خاص برخوردار است. عوامل متعددی تمبرها را در خدمت اهداف تبلیغاتی قرار میدهند. از روزگار اختراع چاپ افست، تولید تمبر، ساده و کم هزینه شد و نشر آن در سطح جهان امکان پذیر گردید.
موضوعاتی که غالباً در تمبرها به آنها پرداخته میشود، به این شیوه دسته بندی میگردد: نمادهای ملی؛ قهرمانان درگذشته محلی؛ میراث فرهنگی؛ رویدادها و یادبودهای تاریخی و سیاسی مهم؛ اصلاحات؛ پیشرفت ملی؛ دستاوردهای اجتماعی، اقتصادی یا فرهنگی؛ سیاست خارجی (همبستگی منطقه‌ای، عربی یا اسلامی، پیوندهای بین المللی)؛ و مطالب متنوع (نمایشگاه‌ها، همایش‌های بین‌المللی و مانند آن).
برخی از اصلی‌ترین نمادهای بصری دولت های امروزی، علاوه بر پرچم ملی، عبارتند از: نشان ها، شعارها، مهرهای رسمی، مظهر دولت مثل رئیس دولت. نمادها و نشانه های ملی مهم و ویژه نیز غالباً بر تمبرها ظاهر می‌شوند، برای مثال درخت سدر در لبنان و ستاره 5 پر در مراکش.
تقریباً همه کشورها در استفاده از برخی تصاویر بر تمبرها اشتراک نظر دارند، از جمله لباس های سنّتی، صنایع دستی ملی، جشن ها و آلات موسیقی، حیوانات و گیاهان، مناظر زیبا و اشیای عتیقه، کاوش های باستان شناسانه، یادمان های تاریخی (مساجد، قلعه ها و قصر ها) و بناهای جدید.
تمبرها از توجه به تأمین خدمات آموزشی و درمانی رایگان خبر میدهند. ساختمان دانشگاه‌ها و مدارس جدید با افتخار به نمایش گذاشته می‌شوند. گاهی موضوعات و فنّاوریهای جدید به کمک تمبر آگهی می‌شوند.
تمبرهایی که به روابط خارجی اشاره دارند، به پیوندهای منطقه‌ای و بین‌المللی مربوط می‌شوند. در قیاس با چاپ تمبرهایی که تنش‌های منطقه‌ای و اختلافات مرزی را مطرح میکنند و شواهدی از وجود دعاوی ارضی‌اند، به تمبرهایی که بیانگر همبستگی منطقه‌ای باشند، توجه کمتری شده است.
موضوع تمبرهای ایران و عراق از سال 1360 بر جنگ خلیج فارس متمرکز است . تمبرهایی که تا سال 1371 انتشار یافتند، نمونه‌هایی از تبلیغات جنگی هستند. بازپس‌گیری سرزمین‌های اشغال شده و سپس بازسازی مناطق ویران شده از مضامینی است که در تمبرها گرامی داشته می‌شوند.
تاریخچه تمبر در ایران
نخستین بار در سال 1279 با تأسیس دفتر پستی انگلستان در ریشهرِ بوشهر و استفاده از تمبر هندوستان در محمولات پستی، تمبر در ایران رواج یافت.
در سال 1282، هیئتی از ایران رهسپار پاریس شد تا با مقامات پست فرانسه برای سفارش تمبر مذاکره کند. فردی به نام ریستر ، که از منظور هیئت ایرانی با خبر شده بود، کلیشه‌هایی با نقش شیر و خورشید تهیه کرد و نمونه‌های چاپ شده آن را به نمایندگان ایران نشان داد. چون وی قبلاً اجازه نگرفته بود، هیئت ایرانی آن را نپذیرفت و شخصی به نام بار عهده دار این کار شد.
مقامات ایرانی با نمونه تمبرهای بار با طرح شیر و خورشید موافقت کردند، اما استفاده از تمبر به سبب بی‌سر و سامانی تشکیلات پستی ایران تا مدتی به تعویق افتاد. در سال 1285، از روی همین کلیشه‌ها تمبرهایی چاپ شد و در اختیار پستخانه‌ها قرار گرفت . از این تمبرها، که به «سری باقری» معروف بود، تا 1296 استفاده شد.
در سال 1293، توزیع تمبر از انحصار دفاتر پستی خارج شد و در 1294، ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد. مدتی بعد با پشتکار میرزا علی‌خان امین‌الدوله ، وزیر پستخانه، اداره ثبت و تمبر دولتی اعلام کرد: از این پس تمام اسناد معاملات از قبیل نقدی و جنسی، ملکی و تجارتی و کلیه نوشتجات از عرایض و احکام تا قبوضات ... موافق قانون مخصوص باید به مُهر و تمبر و ثبت اداره مذکور برسد.
با توجه به اینکه انتشار تمبر در انحصار دولت بود، پیام‌ها و تصاویر روی تمبر، دیدگاه‌های رسمی حکومت را در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی بیان می‌کرد. در دوره قاجار، نقش شیروخورشید یا تصویر شاه تنها تصویر تمبرها بود و فقط این دو، نماد ایران به شمار می‌آمدند.
در سال 1326، به هنگام قیام مردم تبریز بر ضد محمدعلی شاه، ستارخان تمبرهایی به چاپ رساند که در سال 1337 شیخ محمد خیابانی روی آن مهر آزادیستان زد. در 1327، در پی نهضت مردم لار به رهبری سیدعبدالحسین مجتهد لاری، تمبرهایی با عبارت پست ملت اسلام به چاپ رسید.
در شوال 1333، که ارتش انگلستان بندر بوشهر را گرفت، روی تمبرهای اداره پست شهر، مهر Bushire under British occupation (بوشهر در اشغال انگلستان) خورد که نشانه تسلط انگلستان بر آنجا بود.
در سال 1335، در پی نهضت انقلابی کازرون، روی تمبرهای احمدشاهی مهر ملت کازرون زدند. انتشار تمبری با عنوان «پست انقلابی ایران گیلان 25 ثور 1299» برای اعلان جمهوری در گیلان به رهبری میرزاکوچک‌خان جنگلی بود که معروف به تمبر انقلاب شد. علاوه بر آن مهر مخصوصی با عبارت پست دولت جمهوری شوروی ایران درست کردند که روی پاکت‌های رسیده می‌زدند.
مهر «سانسور جمهوری‌طلبان غرب 1303» روی تمبرهای بسته‌های پستی همدان و سنندج و قزوین و اراک، بیانگر تمایلات جمهوری‌خواهانه حاکمان غرب کشور بود.
پایان سلسله قاجاریه با زدن مهر «پست حکومت موقتی پهلوی 9 آبانماه 1304ـ 1925» روی تمبرهای مالیاتی، اعلان گردید. از آن پس یا روی تمبرها چهره شاه تصویر می‌شد یا تصاویری از برنامه‌های اصلاحات اقتصادی و اجتماعی.
در دوره پهلوی، برخی اقدامات عبارت بود از چاپ تمبرهای فراوان با نقوش معماری باستانی ایرانی و تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام پِرشیا به ایران و انتشار دوره تمبر با تصاویر ورزش‌های باستانی، بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی، رودکی و ابن سینا.
بارزترین ویژگی تمبرهای دوره پهلوی، اختصاص داشتن آنها به شاه و خانواده سلطنتی بود. بزرگداشت ازدواج، تولد فرزند و تاجگذاری، مضمون بسیاری از تمبرهای این دوره و چهره شاه، تصویر غالب تمبرهاست.
با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، تصاویر و مضامین تمبرها کاملاً دگرگون شد. نخستین تمبرهای پس از انقلاب، که در فروردین 1358 منتشر شد، تصاویری از قیام مردم داشت. وقایع 15 خرداد 1342، 17 شهریور 1357 و 21 و 22 بهمن 1357، بر تمبرها ترسیم شد، که به نوعی مراحل گوناگون مبارزه مردم را تا پیروزی انقلاب بیان می‌کرد.
برخی تمبرهای منتشر شده در سال 1359 به بزرگداشت شهید مطهری، علی شریعتی و آیت اللّه طالقانی، پیشگامان انقلاب اسلامی، اختصاص داشت. برخی تمبرهای منتشر شده پس از انقلاب به طور ویژه به کسانی اختصاص دارد که در حافظه تاریخی مردم به عنوان الگوی شهامت و مبارزه ثبت شده‌اند، مانند انتشار تمبر یکصدمین سالگرد تولد محمد مصدق در 29 اسفند 1358.
ته نقش تمبرهای ایران ــ که در دوره قاجار، تصویر شیر وخورشید و در دوره پهلوی، عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» بود ــ در اردیبهشت 1360 به عبارت «جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت.
پس از انقلاب به جای تمبرهای ویژه جشن‌های 2500 ساله یا تاجگذاری، تمبرهایی به مناسبت اعیاد و مناسبت‌های مذهبی چاپ شد. تمبرهای ویژه هفته وحدت نیز به منظور همبستگی میان مذاهب اسلامی بارها به چاپ رسید. حمایت از جنبش‌های اسلامیِ دیگر کشورها، همچون انتفاضه فلسطین و قیام مردم افغانستان، در این میان جایگاهی خاص دارد.
بر تمبرهای پس از انقلاب، موضوع شهادت، به صور گوناگون تصویر شده است؛ از جمله تمبرهای بزرگداشت پیشگامان انقلاب اسلامی و شهدای جنگ تحمیلی و شهیدان نهضت‌های اسلامی سایر کشورها. جنگ تحمیلی و پیامدهای آن نیز موضوع بسیاری از تمبرهاست. برخی از این تمبرها رویدادهای مهم جنگ را بازگو می کند.
امروزه، چند انجمن دوستدار تمبر فیلاتلی در زمینه گردآوری و مطالعه تمبرهای ایرانی فعالیت میکنند، از جمله انجمن دوستداران تمبر اصیل و انجمن مطالعاتی دوستداران تمبر ایران. مجلاتی اختصاصی نیز چون جام تمبر، تمبر و پیام تمبر در ایران به طور متناوب چاپ شده است.